ดาวเหนือ ที่ไม่ใช่ดาวเหนือ

ตอนลูกสาวอยู่ชั้นมัธยม ไปสอบกลับมาแล้วเล่าว่า ข้อสอบถามชื่อดาวฤกษ์ที่จะเป็นดาวเหนือดวงต่อไปในอนาคต

ตอนแรกรู้สึกงงว่าดาวเหนือมันสามารถเปลี่ยนได้ด้วยเหรอ จึงได้ข้อมูลเพิ่มเติมมาว่า ดาวเหนือ คือ ดาวโพลาริส (Polaris) เป็นดาวฤกษ์สว่างในกลุ่มดาวหมีเล็ก (Ursa Minor) แต่ที่เรียกว่า ดาวเหนือ เพราะเป็นดาวฤกษ์ที่ปรากฏใกล้ “ขั้วฟ้าเหนือ” เป็นบริเวณที่แกนหมุนของโลกชี้ไปบนท้องฟ้าพอดี ทำให้ดาว Polaris เป็นดาวที่ไม่ขึ้นไม่ตก และปรากฏอยู่นิ่ง ๆ เหนือขอบฟ้าทางทิศเหนือตลอดทั้งคืน ใช้ระบุทิศเหนือได้อย่างแม่นยำ ในอดีตจึงมีความสำคัญต่อนักสำรวจที่ต้องใช้ในการเดินเรือหรือนำทางในเวลากลางคืน

การที่ดาวอยู่ใกล้กับขั้วฟ้าเหนือ จึงปรากฏเหมือนอยู่นิ่งกับที่บนท้องฟ้า แท้จริงเป็นภาวะชั่วคราวเท่านั้น เพราะแกนหมุนของโลกมีการส่าย แกนโลกของเราไม่ได้เอียงในองศาเดิมตลอดเวลา แต่มีการส่ายคล้ายกับลูกข่างด้วยคาบประมาณ 26,000 ปี ทำให้ดาวฤกษ์ดวงอื่นเคยเป็นดาวเหนือมาก่อน เช่น ดาวทูแบนในกลุ่มดาวมังกร ส่วนในอนาคตจะเป็นดาวเวกาในกลุ่มดาวพิณ

นอกจากดาวเหนือจะสามารถเปลี่ยนได้ ดาวเหนือที่เราเห็นในปัจจุบัน ก็ไม่ใช่ดาวฤกษ์โดดเดี่ยวบนท้องฟ้าเหมือนที่เห็นด้วยตาเปล่า แต่นักดาราศาสตร์เรียกมันว่าระบบดาวฤกษ์สามดวง (Triple stars) ที่ประกอบด้วย Polaris A, Polaris Ab, Polaris B

เมื่อมองผ่านกล้องโทรทรรศน์ขนาดใหญ่ จะสามารถสังเกตเห็น Polaris A และ B ที่แยกจากกันได้อย่างชัดเจน ซึ่งใช้เวลาโคจรรอบกันยาวนานกว่า 40,000 ปี แตกต่างจาก Polaris Ab ที่อยู่ในตำแหน่งใกล้กับ Polaris A ซึ่งมีความสว่างมากกว่าถึง 700 เท่า จึงไม่สามารถสังเกต Polaris Ab ได้จากกล้องโทรทรรศน์ ต้องตรวจวัดด้วยเทคนิคทางดาราศาสตร์ที่เรียกว่าสเปกโทรสโกปีทางดาราศาสตร์